Wystawa czynna od 21.07.2012 do 04.11.2012

Obrazek święty zwany jest także obrazkiem religijnym, sakralnym, dewocyjnym. Jego początki sięgają średniowiecza. Jedna z legend wiąże pojawienie się obrazków świętych z postacią franciszkanina św. Bernarda ze Sieny (1350-1444), który polecił jednemu z rzemieślników, żeby wykonywał obrazki przedstawiające Słońce z wpisanym w nie imieniem Jezus – ten posłuchał świętego i w krótkim czasie bardzo się wzbogacił.

Źródeł pojawienia się obrazków świętych i ich rozpowszechnienia jest kilka. Ich obieg wiąże się z życiem średniowiecznych klasztorów, gdzie bracia i siostry zakonne malowali je ręcznie i obdarowywali nimi darczyńców, przyjaciół i znajomych. Zdobili nimi również relikwiarze. Obrazki były także wykonywane przez niektórych członków świeckich bractw chrześcijańskich. Ich obecność wiąże się również z istnieniem oraz rozwojem sieci szlaków pielgrzymkowych i miejsc pątniczych w średniowiecznej Europie (pierwsze znane obrazki pątnicze pochodzą z 1466 r. z miasta Einsiedeln). Do ich popularyzacji przyczynił się rozwój technik graficznych od drzeworytu począwszy przez miedzioryt na litografii kończąc (współczesne obrazki wykonywane są techniką offsetową). Po odciśnięciu matrycy, czarnobiałe ryciny często kolorowano. Ich ogromny zasięg jest także konsekwencją rozwoju drukarstwa oraz pojawienia się miniaturowych modlitewników, na stronach których umieszczano niewielkie ryciny przedstawiające postaci świętych i sceny z ich życia. Zdarzało się, że ludzie wycinali je z książek i zaramowane zawieszali w domach. Obrazki święte spotkały się z przychylnością Kościóła, który dostrzegał w nich jedną z dróg szerzenia własnych nauk, krzewienia postaw religijnych i rozwoju duchowego wiernych. Warto dodać, że dawniej funkcjonowały tzw. „wzorniki”, które wyznaczały standardy przedstawiania postaci świętych w sztuce sakralnej – to z nich korzystali niejednokrotnie twórcy i producenci obrazków świętych. Jednym z kanałów ich rozprzestrzeniana były jarmarki – są one jednym z przejawów sztuki i druków jarmarcznych.

Na obrazkach świętych można zobaczyć m.in. reprodukcje cudownych i znanych obrazów, miejsca pątnicze, sanktuaria, postaci świętych i błogosławionych, Anioła Stróża lub sceny objawień, symbole religijne a także elementy kojarzące się z tematyką patriotyczno-religijną. Swoją formą wyrażają nie tylko wymiar duchowy, ale przejawiają swoiste walory estetyczne, na które składają się kompozycja, zdobnictwo literowe, dekoracje kwiatowe, ażurowe, koronkowe wykończenia, ozdobnie przycięte brzegi czy faktura materiału, z którego są one wykonane. Na niektórych można spotkać fragment tkaniny, którymi potarto cudowny obraz, figurkę lub relikwię.

Podłożem obrazka może być pergamin, papier czy jedwab. Ciekawe są również te, których kompozycja utworzona jest z suszonych roślin, fragmentów drzewka oliwnego – do tej kategorii można zaliczyć m.in. te pochodzące z Ziemi Świętej, z Ogrójca (Getsemani) w Jerozolimie. Integralną częścią obrazka dewocyjnego są umieszczane modlitwy, intencje czy informacje, gdzie i z jakiej okazji zostały one wydane, kogo lub co przedstawiają. Stanowią one jedną z form upamiętniania uroczystości kościelnych, pielgrzymek do miejsc pątniczych (sanktuariów), ważnych wydarzeń w życiu rodziny lub poszczególnych osób. Wiążą się m.in. z prymicją, rocznicą święceń kapłańskich, złożeniem ślubów zakonnych a także mogą być pamiątką narodzin, chrztu, pójścia do szkoły, do pierwszej komunii świętej, bierzmowania, konfirmacji, kolędy (wizyty duszpasterskiej), koronacji obrazu, rekolekcji, misji czy pogrzebu. Znane są również obrazki epitafijne - w intencji zmarłego (najczęściej towarzyszy im czarna obwódka) oraz takie, które pełnią funkcję cegiełki, z której pieniądze przeznaczone są na jakiś zacny cel (np. budowa lub odrestaurowanie świątyni, sierocińca, klasztoru itd.). Obrazki święte można również komuś dedykować bądź podarować, jako wyraz sympatii lub głębokiego uczucia (np. narzeczonemu lub narzeczonej, krewnemu, przyjacielowi, z okazji imienin lub urodzin, chłopcu idącemu do wojska lub na wojnę itd.).

Wykorzystanie i zastosowanie obrazka świętego jest wielorakie. Mogą one pełnić funkcję ochronną przed nieszczęściami, chorobami, nieprze- widzianymi wydarzeniami w podróży, pożarami. Są zakładkami w książce modlitewnej, wkłada się je do szuflad, skrzyń (czasami przyklejano je na wewnętrznej stronie wieka trówły – tj. wiannej skrzyni malowanej). Stawia się je na biurku, wkleja do zeszytów szkolnych, nosi przy sobie (w legitymacji, portfelu, prawie jazdy), umieszcza w samochodzie (głównie św. Krzysztof), ramuje i zawiesza na ścianie lub wkłada za ramę innego obrazu. Ich specyficzna forma powoduje, że przykuwają one uwagę dzieci, które wyłuskawszy je ze starej książeczki do nabożeństw babci, przeglądają, układają i porównują umilając sobie w ten sposób czas dłużącego się im nabożeństwa.

Na Śląsku Cieszyńskim, ale także poza nim, do połowy XX wieku w rodzinach katolickich praktykowany był zwyczaj wkładania licznych obrazków świętych do trumienki zmarłego dziecka.

Wystawa została uzupełniona dewocjonaliami pochodzącymi z pielgrzymek oraz obrazkami olejnymi z postaciami świętych.

Prezentowane na wystawie obrazki święte i przedmioty pochodzą z kolekcji Władysława Owczarzego, Macieja Dembinioka oraz Muzeum Śląska Cieszyńskiego.

Komisarz wystawy: Irena Adamczyk